متأسفانه طبق اطلاعات منتشر شده از سوی وزارت مسکن و راهسازی اکثر بافت‌های مسکونی کشور فرسوده است. در دهه اخیر در بحث بازسازی و مقاوم‌سازی ساختمان‌ها کارهای خوبی صورت گرفته است ولی متأسفانه از آنجا که در این زمینه فرهنگسازی صحیحی صورت نگرفته و نظارت و بازرسی روی ساختوسازهای جدید نیز آن طور که باید و شاید نبوده، می‌توان گفت که ساختمان‌هایی که عمر زیادی ندارند نیز در برابر زلزله مقاوم نیستند. درباره وضعیت سازه‌های ایران و میزان مقاومت آنها در برابر زلزله گفت‌وگویی با حامد حقی، مهندس عمران و پژوهشگر بخش مقاوم‌سازی لرزه‌ای سازه‌ها انجام داده‌ایم.
- وضعیت ایران از نظر میزان لرزه‌خیزی چگونه است و سازه‌های ایران از این لحاظ تا چه حد در برابر زلزله مقاوم هستند؟
بیش از 70درصد از سطح کشور در مناطق زلزله‌خیز واقع شده است و طبق اطلاعات و آمار سازمان ملل متحد، ایران میان 10کشور حادثه‌خیز دنیا قرار دارد به‌طوری که 31 سانحه از 40سانحه شناخته شده در دنیا در ایران اتفاق می‌افتد و به‌طور متوسط بیشترین کشته‌شدگان در سوانح طبیعی بر اثر زلزله و در سوانح غیرطبیعی بر اثرتصادفات جاده‌ای است. در سال2003 که زلزله بم اتفاق افتاد طبق آماری که یک مؤسسه بین‌المللی ارائه کرده بود تعداد کشته‌شدگان در زلزله بم یک‌سوم کشته‌شدگان آن سال در سطح جهان بود. اطلاعاتی وجود دارد که نشان می‌دهد حدود 95درصد از ساختمان‌های ما توان مقاومت در برابر زلزله را ندارند.البته باید توجه داشت که زلزله یک فاجعه نیست بلکه نحوه کار و برخورد ما با این پدیده طبیعی است که باعث می‌شود به بحران تبدیل شود؛ به‌عنوان مثال اکثر ساختوسازهای تهران روی گسل‌ها انجام شده است و علاوه بر این شریان‌های حیاتی مانند گاز، برق، آب و راه‌های ما قابلیت ایستادگی در برابر لرزه‌های بزرگ را ندارند و به همین دلیل بعد از وقوع زلزله ممکن است مشکلات را چند برابر کنند و همچنین برای امدادرسانی مشکلات زیادی به وجود آورند. همانطور که گفته می‌شود شاید بزرگ‌ترین مسئله ما بعد از زلزله، وقوع آتش‌سوزی‌های متعدد در سطح شهر باشد که سبب افزایش چند برابری کشته‌های زلزله می‌شود.
- شاید دور از انصاف باشد که کشور ما با کشورهای پیشرفته‌ای مانند ژاپن و آمریکا مقایسه شود که تا حد زیادی توانسته‌اند با توسل به دانش به مقابله با قدرت تخریب زلزله بروند اما درس گرفتن از تجربه‌های این کشورها در این زمینه می‌تواند برای کشور ما نیز مفید باشد. آیا ما از دانش این کشورها برای کاهش صدمات ناشی از زلزله استفاده کرده‌ایم؟
می‌توان گفت آیین‌نامه 2800زلزله و نیز دستورالعمل 360مقاوم‌سازی و بهسازی لرزه‌ای ما، تقریبا بهره‌گیری از تجارب آمریکایی است که از آیین‌نامه آنها ترجمه شده و توسط محققان و استادان کشور ما بومی‌سازی شده‌اند. البته باید توجه داشت که ایران از نظر علمی در بخش زلزله خوب کار کرده است، به نحوی که می‌توان ادعا کرد دانشجویان و محققان ما در محافل علمی بین‌المللی در این بخش حرف برای گفتن دارند و ایران جزو کشورهای برتر محسوب می‌شود.مشکلی که ما داریم در وهله اول کیفیت نامناسب و غیراستاندارد مصالح ساختمانی ماست و دیگری نبود نظارت دقیق بر فعالیت‌های ساختوساز، همچنین کارگران بخش ساختمانی ما از آموزش کافی برخوردار نیستند. البته چند سالی است که خوشبختانه کارهایی شروع شده ولی هنوز از نظر عملیاتی ما دارای ضعف‌های زیادی هستیم. مسئله نظارت بر مهندسین که سکاندار پروژه‌های ساختمانی هستند بسیار ضعیف است. به عبارت دیگر مشکل اصلی در عرصه ساختوساز در بخش اجراست چرا که ما از نظر علمی مشکلی نداریم.
- با توجه به اینکه در حال حاضر بسیاری از واحدها و منازل مسکونی ما از بافت مناسبی برخوردار نیستند و بعضی خانواده‌ها هم توان بازسازی کامل ساختمان را ندارند، دولت هم به هر دلیلی توان حمایت مالی از این کار را ندارد، چه باید کرد؟
سال گذشته کشور ژاپن پروژه‌ای تحقیقاتی را در این زمینه عملیاتی کرد با این عنوان «مقاوم‌سازی با 100دلار»، ما پیگیر این طرح هستیم تا نحوه اجرا و نتایج آن را ببینیم. چنانچه این طرح نتایج خوبی دربر داشته باشد مسلما برای بازسازی خانه‌های فرسوده به ویژه در تهران کاربرد خواهد داشت. دستورالعمل فعلی که در کشور در این زمینه وجود دارد به خاطر هزینه زیاد فقط برای ساختمان‌های دولتی مناسب است چون دارای بودجه‌های مناسب هستند و برای ساختمان‌های مسکونی ما کارایی لازم را نخواهد داشت. البته در ایران هم پژوهشگران در زمینه چنین طرح‌هایی مشغول کار هستند تا ساختمان‌های مسکونی‌ای که صاحبان آنها توان بازسازی و مقاوم‌سازی‌شان را در برابر زلزله ندارند حداقل به صورتی بهسازی و ایمن‌سازی کنند که ساکنان زمان لازم برای تخلیه اضطراری را هنگام زلزله داشته باشند. البته درحال حاضر ایمن‌سازی‌‌های معمولی هم رایج است که اگر فرهنگسازی درستی از سوی متولیان بخش مدیریت بحران صورت گیرد و یک بودجه حداقلی برای عموم مردم در نظر گرفته شود تا کارهای امدادی و تخلیه اضطراری را آموزش دهند می‌توان آسیب‌های جانی زلزله احتمالی را کاهش داد؛ به‌عنوان مثال در مورد چگونگی مقابله مردم با زلزله حرف‌های زیادی زده می‌شود ولی همچنان تختخواب‌های ما کنار پنجره‌ها قرار دارند و لوسترهای ما دارای ایمنی لازم نیستند. باید به مردم گفته شود که با استفاده از یک نوار چسب ضربدری روی شیشه پنجره‌ها می‌توان با ایمن‌سازی اولیه از پرتاب شیشه روی سرو صورت هنگام وقوع زلزله جلوگیری کرد؛ درست مانند زمان جنگ که همه این کار را می‌کردند. منکر انجام فعالیت‌های بسیار خوب از سوی سازمان مدیریت بحران شهر تهران نیستم ولی کارهای انجام شده فراگیر نبود و به‌طور کامل اجرایی نشد . اگر کاملا انجام شود می‌توان گفت ایمن‌سازی اولیه صورت گرفته است و فرصت تخلیه اضطراری را به خانواده‌های ما خواهد داد .البته دولت هم باید در مقاوم‌سازی شریان‌های حیاتی مانند پل‌ها، راه‌ها، سازه‌های بزرگ و لوله‌های گاز و... وظیفه خود را به درستی و البته با سرعت انجام دهد تا درصورت وقوع زلزله بستر خروج امن مردم از شهر مهیا شود و مشکل بزرگ‌تری به وجود نیاید.
لازم به یادآوری است که تورم روی کیفیت ساختمان‌ها تأثیر منفی دارد؛ چرا که بعضی مهندسان و پیمانکاران برای جبران تورم در استفاده از مصالح استاندارد و درجه‌یک کوتاهی می‌کنند و با مصالح با کیفیت پایین ساختمان را می‌سازند که باز در اینجا بحث نیاز به نظارت دقیق بر ساخت‌و‌سازها و پیاده‌سازی صحیح قوانینی که در این زمینه هست احساس می‌شود.
